پټه خزانه

پټه خزانه: تر عظيم الشان قرآن وروسته

لیک: پوهاد محمد اسماعیل یون 

خوشال په خپل ایډیال

((پټه خزانه ))، په پښتو ادبياتو كې هغه خورا مهم، تاريخياو ادبي اثر دى، چې په ټولو پښتو اثارو كـې پښـتنو تـه بـل هـېڅادب ي اث ر دوم ره منښ ت، ګرانښ ت او تق دس ن ه ل ري، لك ه پټ هخزانه. قرآن  عظيم الشان چې د ټـول بشـر د نېكمرغـۍ او د ټولـومسلمانانو لپاره تر تصوره پورته جامع خدايي كتاب دى او ټولبش ر ت ه د لم ر د رڼ ا حيثي ت ل ري او پښ تانه د ق رآن   پ ر تق دس، سپېڅلتيا او روښانتيا تر هـر چـا زيـات بـاوري او ګـروهمن دي،خــو كــه تــر قــرآن   عظــيم الشــان او څــو نــورو مــذهبي كتــابونووروسته په عامـه روښـنفكري پښـتني ټولنـه كـې د كـوم كتـاب دګرانښت، تقدس او درناوي ارزونه، پرتلنه او تلنـه كـوو، نـو بيـاخو هېڅ كتاب هم د (پټې خزانې ) مقابله نه شـي كـولاى او نـه دېســـره د ګرانښـــت او محبوبيـــت پـــه تلـــه تلـــل كېـــدى شـــي. ددې ګرانښت علت څه دى؟ ولـې ټـول ولـس ورتـه د تقـدس پـه سـترګهګوري؟ او بيا هغه ولس چې له ځينو خاصو مذهبي او عقيده يـيارزښتونو پرته پر بل هـېڅ شـي پـه اسـانۍ توافـق نـه كـوي، ولـې(پټه خزانه ) مني؟ ولې يـې درنـاوى كـوي؟ ولـې پـرې متفـق دي؟ولې ترې خوند اخلي؟ او ولې پرې بـاور كـوي، هـر كلـه كـه مـو دااو دېته ورتـه پوښـتنې مطـرح كـړې او معقـول ځوابونـه مـو ورتـهپيداكړل، كېدى شي پر (پټه خ زانه) د څـو شـكمنو ((ليكوالـو )) ش كونه رات ه خپل ه ځ واب ش ي . زه ن ه غ واړم دلت ه د ځين و ن وروښاغلو ليكوالو په شان د (پټـې خزانـې) پـه اړه تـاريخي، ژبنـي،ادب ي او كرونولوژي ك دلاي ل راوړم او د هغ و لپ اره ګ ڼ ش مېراخځونـه د ملاتـړ پ ه توګـه كت ار كـړم، ي وازې لـه خپ ل ليـد ل وريغواړم په  عام ډول د پټې خزانې د حقانيت، ماهيت او ارزښت پهاړه خپل نظر څرګند كړم: 

د پټـ ې خزانـ ې تـ اريخي ارزښـ ت :  (پټـ ې خزانـ ې) پـ ه

حقيقت كې د خپلې ښكلا له امله يو شمېر مخـالفين پيـدا كـړل،ددې مخ الفتونو ي و غ ټ عل ت دادى چ ې پ ه (پټ ه خزان ه) ك ې د جه ان پهل وان امي ر ك روړ س وري يوش عر (وياړن ه) راغل ى، دا شعر د تاريخي قدامت له مخې (139هـ ق ) كال تـه رسـېږي، ددېشعر له امله د پښتو ادبياتو د لاسته راغلـي ليكلـي شـعر نېټـه دګاونډيو ژبو په تېره بيـا د فارسـي ژبـې لـه لـومړي لاسـته راغلـيشعر څخه نږدې يوه نيمه پېړۍ (150كاله) دمخه ځـي. د ايـران يـوشمېر فارسي ژبي ليكوال وو چې د فارسي ژبـې د بډايـه ادب لـهمخـ ې پـ ه سـ يمه كـ ې د فارسـ ي ژبـ ې د تفـ وق روحيـ ه پـ الي اوافغانستان هم د خپلې ژبې او فرهنګ د نفـوذ سـاحه(!) ګڼـي، دپښتو ژبې او ادب دا تاريخي قدامت او قـوت نـه شـو زغمـلاى،نو ځكه يې په عمومي ډول له پټې خزانې او په خـاص ډول لـه دېش عر س ره حس ادت او حساس يت وښ ود او ورو ورو ي ې پ ر پټ هخزانه د ((جعل او تذوير)) تورونه پورې كړل. يانې ددې تورونـواساس ي س رچينه د اي ران ملتپ الي او ژبپ الي ليك وال وو. دوى ددې ك ار لپ اره پ ه ل ومړي ګ ام ك ې پ ه افغانس تان ك ې ي و څ وفارسي ژبي ليكوال د پټې خزانې مخالفت ته راوپـارول او بيـا دوخت پـه تېرېـدو سـره يـو څـو ((پښـتانه ليكـوال)) هـم ددې لـړۍبرخوال شول. 

د پټې خزانې سياسـي ارزښـت:  پـه مجمـوعي ډول ټـولافغانان او په ځانګړي ډول پښتانه چې د علامه اقبـال پـه وينـا داسيا زړه تشكيلوي، په وروسـتيو، درې، درې نـيم سـوو كلونـوكـ ې لـ ومړى د يـ و محلـ ي ا و ورپسـ ې بيـ ا د يـ و ملـ ي حكومـ تخاوندان شول او له دې سره سم له ځينو ګاونډيو هېوادونـو سـرهد سياسي رقابت ترڅنګ پر فرهنګي سيالۍ هم اخته شول، نو ديو شـمېر ګاونـډيو هېوادونـو او قومونـو سياسـتوال او ليكـوالچـــې افغانـــان او پـــه تېـــره بيـــا پښـــتانه يـــې د(( يـــو وحشـــي او

يرغلګ ر)) (!) ق وم پ ه توګ ه معرف ي ك ول، د پښ تنو د فرهنګ ي شتمنۍ راسپړل او ځلول ورته د زغملو نه وو، دوى غوښتل چېفرهنګي محكوميت د سياسي محكوميـت وسـيله كـړي، نـو پـهدې خاطر يې د پټې خزانې، فرهنګي، ادبي او علمـي ارزښـت لـهسياسي هغو سره مخلوط كړ او د سياسي انګېرنو پر بنسـټ يـېد (    پټې خزانې) مخالفت ته راودانګل. 

د پټې خزانې متني ارزښـت:  څرنګـه چـې د پټـې خزانـې

ليك وال ( محم د ب ن داود هوت ك ) ي و پ وخ، فط ري، كس بي اومسلكي ليكوال و او د شاه حسين هوتـك د دربـار منلـى منشـيو، نو په خورا دقت او انتظام يې د تـاريخي تسلسـل او اخځونـوپه ښودلو سره د (50) تنو په ګډون د شاعرانو تذكره ترتيب كړېده او د ي و ښ ه، پ وخ او ك ره م تن پ ه ت رڅ ك ې ي ې هغ وى معرف ي ك ړي دي، ن و د م تن دغ ې ښ كلا ه م ځين ې منف ي ب اف ليك والراپارولي چې ولې يې پر هغه وخت داسې پخه تـذكره ليكلـې ده. دوى پ ه ع ام ډول د پښ تنو او پ ه خ اص ډول د( محم د ب ن داود هوتك) پر استعداد شك ښكاره كوي چې پښتانه! هغـه وخـتاو داسې كتاب!!؟ 

دوى دېته پام نه كوي چې تـر همـدې تـذكرې څخـه نـږدې اووه سوه كاله دمخه د غزنويانو په دربار كې د ((شاهنامې)) پـه شـانيو مهم اثر ليكل كېدى او زړې افسـانې پـه نظـم كېـدى شـي، پـهدې دربار كې پر يوه وخت شاوخوا (دوه نـيم سـوه) ليكـوال پالـلكېدى او د شعرونو په لسګونو دېوانونـه رامنځتـه كېـدى شـي،خـــو د هوتكيـــانو پـــه دربـــار كـــې دې يـــو محمـــد هوتـــك ددېاستعداد نه پيدا كوي چې يوازې د تېـرو او هـم مهـالو شـاعرانويوه تذكره ترتيب كړي؟ ځكه چې د دوى په نظر دا قـوم د فرهنـګاو ادب پنځ ونې اس تعداد ن ه ل ري!؟ ك ه چې رې پټ ه خزان ه د ي وڅلور پنځو شاعرانو له ګډو وډو سـوانحو جـوړه واى نـو بيـا خـوكېــدى شــول چــا پــرې انتقــاد نــه واى كــړى . اوس د پټــې خزانــې(منتق دين) د خپ ل اس تعداد ل ه لي د ل وري د پټ ې خزان ې م تن ګوري، دوى فكر كوي چې ولې دومره پوخ متن؟ كه هر ((نقاد)) د خپل استعداد له زاويې څخه د بل ليكـوال اثـر تـه وګـوري، نـوبيا خو د ډېـرو نړيوالـو ليكوالـو پـر اثـارو هـم شـك كـولاى شـو،ولې هومر؟ ولې هوګو، ولې بلزاك، ولې ټاګور، ولې خوشال اوداسې نورې ډېرې ولې ولې. 

د پټې خز انـې اروايـي ارزښـت او اغېـز:  پـه يـوه ادبـي

اث ر ك ې د ليك وال او لوس تونكي ت رمنځ ي وه پټ ه رابط ه وي، دهمـــدې رابطـــې پـــر بنســـټ د دواړو فكـــري او اروايـــي اړيكـــېټېنګېږي، دا رابطـه پـه حقيقـت كـې د هغـه (صـداقت ) بيـان دى،چې ليكوال يې په خپـل اثـر كـې وړانـدې كـوي. هـر څـومره چـې دليكوال په اثر كې د صداقت او رښتينولۍ جـوهر زيـات وي، پـههمغه انـدازه د ليكـوال او لوسـتونكي رابطـه زياتـه ټينګېـږي اون ږدې كې ږي، ك ه ليك وال پ ه خپ ل اث ر ك ې د ص داقت پرځ اى دمفاهيمو په انتقال كې لـه تصـنع، تكلـف او لفظـي درغلـۍ څخـهكار واخلي، لوستونكى به يې يو ځـل اثـر ولـولي، بيـا بـه يـې هـمولولي خو هېڅكله به يې زړه ته لاره پيدا نه كړي، په همدې وجهتكلفي، تص نعي او نږه اكتسابي ليكوال كامياب ليكوال نـه دياو نه هم هېڅكله عام محبوبيت پيداكولاى شي. ادبي اثر داسـېيوه پديده نه ده چې څوك يې په زوره پر چا ومني او نـه هـم د كـرهكتنې په شان علم دى چې ځينې كره كتونكي په پاى كې يو حكمصادوري. زه وايم چې په پټه خزانه كې كوم قوت موجود دى چېپ ر ع ام ول س او پ ه تې ره بي ا پ ر ليكوال و ي ې ځ ان د تق دس ت رســرحده منلــى دى؟ نــه محمــد بــن داود هوتــك( د پټــې خزانــېمولف) او نه هم پوهاند عبدالحى حبيبي( د پټې خزانـې شـارح) ك وم زور درل ود او ن ه ه م د پټ ې خزان ې ت ر ش اه د زور لښ كرېولاړې وې چ ې پ ر خلك و ي ې ومن ي. زم ا پ ه فك ر پ ه دې اث ر ك ې صداقت، د ليكـوال احسـاس، عواطفـو د ليكـوال لـه فنـي قـوتسره ملګري كېږي او په پاى كې اثر هغومره قوت پيـداكوي چـېان د خلكو پر زړونـو د يـو سـپېڅلي ادبـي اثـر پـه توګـه حكومـتوكړي. د دنيا په ټولو ادبي اثارو كې دا خبره تراوسه نـه ده پېښـهشوې او حتى دا به يوه معجزه وي چې يو څوك يا ليكوال دې ننكېني، درې سوه كاله وړاندې د يوه بل ليكوال په نوم دې تـذكرهوليكي او هغې كې دې بيا ان تر يو زر كلونـو پـورې پـه بېلابېلـودورو ك ې د ه ر پ ړاو ل ه ت اريخي او اجتم اعي ح الاتو س ره س مليكوال او ادبي بهير داسې معرفي كړي، چې د خلكو پـر زړونـودې د نورو ټولو ادبي اثارو په انډول زيات حكومت وكړي.  

كه موږ فرضاً د يو څو شېبو لپاره دا فرضـيه ومنـو نـو بيـا خـودغه بل ليكوال تر محمد بن داود هوتكه هم د زيـاتې سـتاينې اوشاباسۍ وړ دى چـې پـه شـلمه پېـړۍ كـې داسـې يـو اثـر لـيكلاىش ي چ ې د پېړي و پ ه بهي ر ك ې د ي وې ژب ې مطرح و ش اعرانو ت ه شعرونه هم منسـوب كـړي، ادبـي ژونـد، مبـارزې او وياړونـه هـمورپه برخه كړي او بيـا نـور ليكـوال، سياسـي او ادبـي تاريخونـههم ددې ليكوال خبره تائيد كړي. 

تراوس ه پ ورې د بش ر د ادب ت اريخ پ ه ټول ه دوره ك ې دا ډولادبي معجزه چا نه ده تخليق كړې، هو داسې شوي چـې يـو شـاعريــا ليكــوال د بــل نومــوركي، نومــور، مــړ يــا ژونــدي شــاعر يــاليكوال كلام په خپل نامـه كـړى وي، خـو دا ډول غـلا هـم ډېـره ژررسوا شوې ده، خو دا بل ډول معكـوس كـار چـې څـوك دې خپـلاثر بل چاته منسـوب كـړي او خپلـه دې تـرې دفـاع هـم وكـړي، پـهادبي تاريخ كې يې بېلګه نه لرو. 

پټه خزانه د هغې انډول، بديل يا مثل:   د پټې خزانـېمخالفين چې پر پټه خزانه يې متضـاد شـكونه څرګنـد كـړي دي،د هغو لپاره به يو منطقـي دليـل دا واى چـې دوى پټـې خزانـې تـهورتــه يــو بــل تــاريخي اثــر يــا تــذكره جــوړه كــړې واى، تــر هغــهوروسته يې پر خلكو منلـې او بيـا يـې لـه پټـې خزانـې سـره پرتلـهك ړې او خلك و ت ه ي ې ويل ي واى چ ې دا دى د دا ډول ((جعل ي)) اثارو ليكل او پر خلكو يې منل ګران كار نه دى. كه دا كار يوه يـادوو ليكوالـ و نـ ه شـ و كـ ولاى، نـ و بيـ ا دې د پټـ ې خزانـ ې ټـ ولمخالفين، په ښكاره او پټه سره ناست واى په شـپو، مياشـتو اوكلونو دې كار كړى واى او بيا دې خپل لاسوند (سند) خلكـو تـهوړان دې ك ړى واى او ول ې ډې ر وخ ت او ډې ر كلون ه؟ ځك ه د ي و((جعلي)) اثـر لپـاره خـو ډېـر وخـت تـه اړتيـا نـه شـته، هغـه خـو دتخي ل، احس اس او عواطف و پ ه زور ن ه رامنځت ه كې ږي، بلك ېفكر، مهارت او چل ول ته ضرورت لري، نـو د پټـې خزانـې ټولـومخالفينو بايد د زياتې انـرژۍ د لګولـو پرځـاى دا كـار ژر تـر ژرهترسره كړى واى. د منفي بافانو او شكاكانو دا خاصـيت دى چـېتر خپل فكـر او اسـتعداد پورتـه اثـر بانـدې ضـرور شـك ښـكارهكوي، مشـركينو بـه پـر قـرآن كـريم هـم شـك كـاوه، د قـرآن كـريمايتونه به يې شعر باله او ځينـو بـه سـحر و جـادو . كلـه چـې د لـوىخداى(ج) له لوري په همـدې اړه د( انـا اعطينـا...) سـورة نـازل شـواو له مشركينو څخه وغوښتل شول چـې تاسـو ددې كـلام معـادليا مثل جوړ كړئ، نو هغوى چې هر څومره زور وواهه څه يـې ونـهكړاى شول نو تر هغه وروسته يې بيا اعتـراف وكـړ چـې دا واقعـاًهم د            اﷲ(ج) كلام دى، نـو پټـه خزانـه خـو د بشـر د ذهـن يـوه راټولـهك ړې ادب ي ت ذكره ده، ن و د پټ ې خزان ې ټول و مخ الفينو ت ه ي وچيل نج دى چ ې پ ه انف رادي ي ا ډل ه يي ز ډول دې ت ه ورت ه ي و اث ررامنځته كړي. 

پټۀ خزانه، د شك او ثبوت مقابله:  پر يوه شـي بانـدېشــك ښــكاره كــول اســانه دي، خــو د هغــه پــر وړانــدې د ثبــوتوړان دې ك ول بي ا هغ ومره اس انه ن ه دي. پ ر پټ ه خزان ه ه م ش ك ښكاره كول اسـانه كـار دى، لكـه چـې دا شـكونه د هـر شـكاك لـهخوا شوي هـم دي، خـو د خپـل شـك د اثبـات لپـاره يـوه هـم غـوڅثبوتونه نه دي وړاندې كړي، د شكاكانو پر وړاندې هم چـې كـوماسناد او دلايل وړاندې شوي هغه هـم شـكاكانو تـه د منلـو وړ نـهوو هغوى پر هغو بيا هـم شـك ښـكاره كـړى دى. خـو زمـا پـه نظـرپټه خزانه خپلـه يـو ثبـوت دى، يـو شـتوالى او موجوديـت دى، دثبوت له پاسه بيا ثبوت وړاندې كول څه مانا نه لري. 

ل وى خداى (ج) پ ه طبيع ت ك ې ډې ر رازون ه اچ ولي، ل ه هغ ورازونو څخه يو دادى چې (( هر سړى پيدا دى خپل خپـل كـار لـرهكه نه ))؛ يو څوك به كار كوي بل به نيوكه كوي، يو څـوك بـه يـواثر ليكـي بـل بـه پـرې نقـد كـوي، يـو څـوك بـه د ښـه خـوى او ښـواخلاقو خاوند وي او بل پرې شك كوي او وايي به چـې دا چلنـديې د قوت د نشتوالي له امله دى، په اصل ماهيت كـې داسـې نـهدى، يو څوك به ښه صادق مسلمان وي، بل بـه منـافق او شـيطانوي، يوه خوا به حق وي بله خـوا بـه بطـلان وي او ژونـد بـه ترپايـههمداسې د متضادو لوريو په مقابله كې روان وي. 

پټه خزانه هم دغسې يو ثابت حقيقـت او واقعيـت دى، پـه دېلړ كې شكاكان هـم حـق لـري دخـداى(ج) د پنځـول شـوي طبيعـت مط ابق خپ ل ش ك ښ كاره ك ړي. ځين و ليكوال و د رحم ان باب ا د ژوند او مرګ د كلونو په باب شك ښكاره كړى او هغه يې سم نهدى بللى او په دې باب يو شمېر ليكوالو ليكنې هم كړي، دا چـېرحمان بابا پـر كـوم كـار مـړ دى او پـر كـوم پيـدا؟ دا ددې مانـا نـهل ري، چ ې د رحم ان باب ا ل ه ش توالي منك ر ش و، د رحم ان باب ا د شعرونو شتوالى خپله د رحمان بابا د اثبات لپاره كفايـت كـوي،نو د پټې خزانې د اثبات لپاره هم غټ دليل په خپلـه د هغـې مـتندى چ ې د س الم عق ل او فك ر خاون د ت رې انك ار ك ولاى ن ه ش ي .

ځينو ليكوالـو او پـه اصـطلاح ((تېزبينـو )) ليكوالـو دا د ځـان دتبليغ او اطراح لپاره يوه ښه وسيله ګڼله چې پـر يـو مشـهور اثـر،پر يوې مشهورې تاريخي پېښـې او يـا مطـرح ليكـوال وپېچـي،پر هغو شك ښكاره كړي او ځان مطرح كړي. 

يو وخت موږ په پېښور كې غوښتل د خوشال بابا د زوكـړې دڅلورس ومې ك اليزې پ ه وي اړ ي و علم ي س يمينار ج وړ ك ړو، دسيمينار تر جوړولو وړاندې د سيمينار د مقالو د وېش لپاره يـوبورډ يا جرګه ګۍ جوړه شوې وه، په جرګه ګۍ كـې يـو تـن مطـرحليكوال وويل زه غواړم د خوشال بابا د ژونـد يـانې تولـد پـر كـالليكنه وكـړم، ده وويـل زمـا د ليكنـې عنـوان دى: خوشـال بابـا پـركوم كال پيـدا دى؟ يـو زرو دوه ويشـت كـه يـو زرو يوويشـت؟ دهوويل ما سره ګڼ شمېر داسې دلايل، مـدارك او اسـناد شـته؛ داثابتوي چې بابا پـر يـو زرو يوويشـت كـې پيـدا دى نـه پـه يـو زرودوه ويش ت ه ـ ق ك  ې. م وږ ووي ل دا ي وه اتف اقي موض وع ده اوواضح ده، ضرورت نه شته چې پر دې ليكنه وشي، د بابا د ژونداو اثارو پر هغو اړخونو بايد خبرې وشي چې تراوسه لا مبهم دياو څېړنې ته اړتيا لري، خو ليكوال صيب بيا ټينګار وكـړ څـوكوايي چې د خوشال بابا د ژوند كال اتفاقي دى؟ هېڅ اتفـاقي دىنه، تاسې يو ځل زما منابع او اسناد وګورئ بيا بـه مـو بـاور پـرېراشي، پرېږدئ چې موږ لوسـتونكو تـه واقعيـت وايـو، كلـه چـې ليكوال پر خپلې خبرې تر حده زيات ټينګار وكړ، نو ماته هـم يـوڅه غوصه راغلـه مـا ورتـه وويـل: د خوشـال بابـا پـه بـاب تـر ټولـوكره، معتبره او باوري اسناد كوم دي؟ 

ده وويل خپله د بابا اثار. نو ما وويل كله چې خپله بابا وايي: 

(( د هجرت زر دوه ويشت سـن و__ چـې زه راغلـم پـه ميـان )) نو بيا ته څوك يې چې د بابا د ژوند په هكله خپله د بابـا خبـره ردكړې، دې سره زموږ بحث نور پاى ته ورسېد. 

نو اوس راځو خپلې خبرې ته چـې پـر يـوه شـي د شـك ښـكارهكــول او د هغــه لپــاره د يــو څــو مرتبــو او نــا مرتبــو، وړانــدې اووروسته دلايلو راوړل او د عادي لوستونكو د ذهنونـو ګـډوډولاسانه كار دى، خو د خپل ناسم شك اثباتول ساده كار نه دى. 

د پټې خزانـې لـه مخـالفينو څخـه يـو:   پټـې خزانـې پـه

پيل كې د سياسي او كلتـوري سـياليو لـه املـه بهرنـي مخـالفيندرلودل، وروسته وروسته بيا د مخالفتونـه پـه كـورنۍ كچـه هـمڅرګن د ش ول، خ و د كورني و مخ الفينو د مخالف ت علتون ه ډې رزيات سياسي او كلتوري نه وو؛ اكثره د حقارت له رواني عقدواو په فرهنګي چاپېريال كې د سالم رقابت له لارې لوړ شـهرت اومق ام ت ه د ن ه رس ېدو ل ه امل ه پي دا ش ول. د كورني و مخ الفينوس رخېل ښ اغلى قلن در مومن د دى چ ې پ ه پښ تنو ليكوال و ك ې نسبتاً پام وړ مقـام لـري . دقلنـدر مومنـد د شـهرت يـوه لويـه وجـههمدا د پټې خزانې مخالفـت دى، سـره لـه دې چـې هغـه پـه شـعر،لنډه كيسه، تنقيد او تحقيق كې هم مشـهور دى، خـو پـه دې هـرهبرخ ه ك ې دده همعص ره داس ې ن ور پښ تانه ليك وال وو چ ې ل هقلن در مومن د څخ ه ي ې اول مق ام ني ولى و او زي ات ش هرت ت هرسېدلي وو، د بېلګې په توګه كه څـوك د غـزل نـوم اخلـي، نـو دحمزه بابا، كه د تحقيـق نـوم اخلـي نـو كامـل مومنـد، كـه د لنـډېكيس ې ن وم اخل ي ن و مه دي پاچ ا او ك ه د انقلاب ي ش اعرۍ ن وم اخل ي ن و د اجم ل خټ ك نومون ه ي ې اول پ ه ذه ن ك ې راګرځ ي. قلنــدر مومنــد تــه دده د فرهنګــي شخصــيت د خــړوب او مطــرح كېدو يوازينۍ لاره همـدا ((تنقيـد )) پـاتې وه . نـو ده بايـد داسـېيــو څـ ه تــه ګـ وتې وروړې واى چــې دده د فرهنګـ ي شخصـ يت دشهرت غوښتنې دا غريـزه يـې خـړوب كـړې واى. د قلنـدر مومنـددا پټــه تلوســه هغــه وخــت د فــوران حالــت تــه ورســېده چــې پــر(1345ل، 1966م) كال كابل كې د خوشال بابا په يـاد جـوړ شـوينړي وال س يمينار ت ه رابل ل ش وى و، دا هغ ه مه ال و چ ې د پټ ېخزانـ ې لـ ه لـ ومړي چـ اپ څخـ ه نـ ږدې (25) كالـ ه تېرېـ دل، ددې سيمينار علمي مشري د لوى استاد علامه عبـدالحى حبيبـي پـرغاړه وه . دې سيمينار ته پر قلندر مومند سربېره حمزه بابا او څـونورو ليكوالو ليكنې وستايل شوې، لوى استاد پوهاند علامـهحبيبي چې نه يوازې د افغانستان، بلكې د ټولې سيمې پـه كچـهي و ل وى ع الم و، ه م زي ات وس تايل ش و او درن اوى ي ې وش و،قلندر مومند په دې سيمينار كې دده له خپلې توقـع او شـان سـرهبرابر ونه ځلېد، نو له همدې ځايه ده د داسې يو ناسم رقابـت لارهونيوه چې  پخوا يې دومره جوش نه و. دا وخـت د قلنـدر مومنـد دقلم نوكه او ذهـن د (اسـتاد حبيبـي) لـوري تـه واوښـتل او پـه دېكې يې لومړى كتاب چې لوى استاد پـرې حاشـيې، تعليقـات اوشرحې ليكلې وې هغه (پټه خزانه ) وه، نـو همـدا كتـاب هـدف يـاټارګېټ شو، ولې پټـه خزانـه هـدف شـوه؟ ولـې د حبيبـي صـاحبخپل تاليفات تر بريد لاندې رانغلل؟ ددې پوښتنې ځـواب دادىچ ې د پټ ې خزان ې د تردي د لپ اره لا ت ر دې دمخ ه بهرن ي ذهني ت كار كاوه، هغوى هم يو كورني شـكاك او كـورني شـكاك هـم يـوبهرنـ ي ملاتـ ړ تـ ه اړتيـ ا لرلـ ه، مشـ تركې ګټـ ې د دوى د ګـ ډېهمكارۍ سبب شوې. ښـاغلي قلنـدر مومنـد تـر هغـه وروسـته پـرپټــه خزانــه څــو انتقــادي ليكنــې وكــړې او د پېښــور پــه چــاپيخپرونو كې يې خپرې كړې. 

قلنـ در مومنـ د نـ ږدې شـ ل كالـ ه پـ ر پټـ ه خزانـ ه ((تحقيـ ق او تنقيد)) وكړ او په پاى كې يې(( پټه خزانه فى الميزان)) كتـابچاپ كړ، هغه وخت چې لوى استاد عبدالحى حبيبي ژونـدى و،نو د پټې خزانې د بهرنيـو او كورنيـو شـكاكانو د شـكونو پـه اړهيې خپل مستند دلايل وليكل، دلوى اسـتاد تـر مړينـې وروسـتهقلندر مومند ته لاره نوره اواره شـوه، وروسـته ده يـو شـمېر هغـهليك وال پ ه تې ره بي ا د پېښ ور ځين ې ځ وان ليك وال چ ې دده پ رچاپېريال راټول وو او په يو نه يو ډول يـې ده د شخصـيت پـه ودهك ې رول درل ود، پ ه زړه ن ا زړه ډول د قلن در مومن د فك ر تعقي ب كړ، خو بيا هم په پېښور او كويټه كې ډېر نور داسې ليكـوال ووچې د قلندر مومند د نظرياتو خـلاف يـې ليكنـې وكـړې. ښـاغليهمېش خليل د قلنـدر مومنـد د(( پټـې خزانـې فـى الميـزان)) پـهځواب كې د(( تول پار سنګ)) په نامه يـو مسـتقل اثـر وليكـه. د پټې خزانې د مخالفت لړۍ په پاى كـې د ابتـزال داسـې يـو حالـتته ورسېده چې ان ځينې داسې كسان چې اصلاً يې پـه خپـل ټـولعم ر ك ې ي و ځ ل ه م پټ ه خزان ه لوس تې ن ه وه، هغ وى ه م د پټ ې خزانې په اړخ خپل نظرونه څرګند كړل. يوه ورځ له پېښـوره (ټـل ) تــ ه پــ ه يــ وه مشــ اعره كــ ې د ګــ ډون لپــ اره روان وو، د كــ وزې پښتونخوا يو ځوان ليكوال له ما څخـه وپوښـتل(( يـون صـاحبدا د پټې خزانې په باب ستا رايه څه ده؟)) ما ويل لـه رايـې څخـهدې مطلب څه دى؟ ده وويل منې يې كه نه؟ ما وويـل زه يـې ومـنمكه ونه منم هغه خپله داسې يو اثر دى چې ځان يې پر خلكو منلـىاو بل دا خو څه د عقايدو مسله نه ده چې كه څوك يې ومني نو لهګناه به خلاص شي او كه ويې نه مني نو ګناهكار به شـي. منـل نـهمنل د هر چا خپـل كـار دى خـو واقعيـت پـه خپلـه واقعيـت دى. ده وويل بيا هم مطلب مې همدا و. ما ويل ستا رايه څه ده؟ ده وويلزه خو يې مخالف يم. ما ويل پټه خزانـه دې لوسـتې؟ ده وويـل نـهجي! ما ويل چې لوستې دې نه ده نو بيا مخـالف يـې پـه څـه يـې؟ده وويل : دا قلندر صاحب او نـور چـې كـوم دي، هغـه يـې نـه منـيكه نه ما ويل... ما وويـل د واقعيـت خبـره بېلـه ده او د منلـو يـا نـهمنلو خبره بېله. ما ويل اسلام د خداى(ج) يـو كامـل ديـن او قـرآن د خ داى(ج) اس ماني كت اب دى، بي ا ي ې ه م د ن ړۍ ن ا مس لمانوګړي او همدارنګه يو شمېر منافق مسـلمانان عمـلاً نـه منـي نـودا خ و ددې مان ا ن ه ل ري چ ې اس لام او ق رآن  ك ې نيمګړتي ا ده، نيمګړتيا خپله زموږ پـه ذهـن كـې ده. پټـه خزانـه يـو واقعيـت دىچې پټېدلا ى نه شـي، د منلـو او نـه منلـو خبـره د هغـې د واقعيـتمانع كېدلاى نه شي... 

د قلندر مومند ترڅنګ يو شـمېر نـور ليكـوال چـې د هغـه لارهتعقيبوي، هغوى لـه معقـولې لارې او د فرهنګـي كـارو هڅـې پـهوسيله د شهرت او مقام لوړو پړاوونـو تـه نـه شـي رسـېدلاى، نـودوى دا لاره غوره ګڼلې چې داسې يو ادبـي اثـر تـه لاس وغځـويچې هغه د خلكو زړونو ته لاره پيدا كړې وي، دوى فكر كـوي پـهدې كار سره به د خلكو حساسـيت راوپـارېږي او زمـوږ ليكنـه بـهولولي، بيا به مو پر ضد ليكنه وكړي او كـه ځـواب رانـه كـړي نـوبيا به ووايو ګوره چې زموږ دلايل پاخه وو چا يې ځواب ونه شـوويلاى. دا ډول ليكوال چې د شـهرت د فقـر پـر غريـزې اختـه دي،په هر ځاى كې شته؛ په جلال اباد كې يـو ځـوان عـادي او مبتـديليكوال په يوه نوې راوتې سيمه ييزه مهـالنۍ عـادي جريـده كـېپر يوه ډېر پاخه او مطرح ليكوال په دې نيت بې ځايـه، نامعقولـهاو له واقعيت څخه لرې انتقادي ليكنه وكړه چـې مطـرح ليكـوالبه يې ځواب ووايي او دې سره بـه ((منتقـد )) او ((جريـده ) دواړه ش هرت ت ه ورس ېږي او پ ه پ ينځ وو ك ې ب ه ي اد ش ي . خ و مط رح ليكوال هغه ليكنه ډېره بابيزه وګڼله او هېڅ ځواب يې ور نه كـړ،يو بل ليكوال ورڅخه وپوښتل چې د هغه ليكنې ځواب دې ولېور نه كړ؟ هغه وويل : دا ځوانان دي، دوى د شهرت غريزې پسـېاخيستي، زه نه غواړم په خپل ځواب دوى خپل هدف ته ورسـوم. دا مســله همداســې غلــې پــاتې شــوه، څــه مــوده وروســته هغــو ځوان انو ل ه هغ ه مط رح ليك وال څخ ه بښ نه وغوښ ته. ن و د پټ ې خزانې د كورنيو مخالفينو يوه غټه سـتونزه او نـاروغي همـدا دهچې د شهرت غريزې پسې اخيستي دي. كه موږ د ښـاغلي قلنـدرمومند ټول ليكلي اثار سره وارزوو نو راتـه معلومـه بـه شـي چـېهغ ه پ ه غ زل ك ې د حم زه باب ا، پ ه انقلاب ي ش اعرۍ ك ې د اجم ل خټك او په تحقيق او تاريخ ليكنه كې د كامل مومنـد او اسـتادعب دالحى حبيب ي مخكښ ي ن ه ش وه زغم لاى. د ارواپ وهنې ل ه نظ ره هغ ه اش خاص چ ې د ژون د پ ه ي و ل ړ سياس ي، ټ ولنيزو اوفرهنګـ ي چـ ارو كـ ې ناكـ ام او يـ ا هـ م تـ ر خپلـ و محسوسـ و اونامحسوسو سـيالانو پـاتې راشـي، معمـولاً پـر منفـي كركترونـوبدلېږي، هغه ليكوال چې په ليكوالۍ كې د تخليق او تحقيق پهدواړو برخو كـې پـام وړ او مطلـوب پرمختـګ ونـه كـړي معمـولاًدرېيمه لار (تنقيد) غوره كوي . كله كله بيا دا تنقيـد د اصـلاح اولارښوونې پـر محـور راڅرخـي، خـو كلـه كلـه بيـا د منفـي بـافۍ دناروغۍ ښكار شي او هـرې مثبتـې پديـدې تـه ضـرور د شـك اوترديد په سترګو ګوري، ښـه كـره كتـونكى همغـه دى چـې يـو اثـرمخك ې ت ر مخك ې د ښ ه وال ي او ب دوالي د ټ اكلې فرض يې ل همخې ونه رازوي. يانې فرضـيه مخكـې تـر مخكـې قيـد نـه كـړي،چې حتماً به دا اثر ښه ثابتوم يا بد او كمـزورى. ښـه لاره داده چـېاثـــر څنګـــه دى همغســـې يـــې وارزوي، خپـــل شخصـــي نظـــر او

عواط ف پ ه ك ې دخي ل ن ه ك ړي. زه فك ر ك وم چ ې قلن در مومن د مخكې تر مخكې د پټې خزانې په اړه د (رد) فرضيه ټاكلې وه اوخپله ټوله انرژي يې د همدې (رد) لپاره راټولـه كـړې وه. د قلنـدرمومن د د ليكن ې ت ر ش ا څ ه روان ي مش كلات پرات ه وو، چ ې دهن ږدې ش ل كال ه د هغ ه اث ر د تردي د لپ اره ك ار وك ړ چ ې محم دهوتــك هغــه پــه دوو كلونــو كــې ليكلــى و. كېــدى شــي محمــدهوتك د  پټې خزانې پر ليكلو دومره نه وي په تكليف شوى لكهقلندر مومند يې چې په ترديد كې په تكليف شو. 

قلندر مومند په خپله ليكنه كـې پـه اصـطلاح لـه نجـومي علـمڅخ ه ه م ګټ ه اخيس تې او پ ه اص طلاح ل ه بېلابېل و جنتري و ي ېاستخراج كړى چې د پټې خزانـې د مـتن پـه پـاى كـې يـوه راغلـېنېټه غلطه ثابته كړي. 

محمد هوتك په پټه خزانه كې ليكي: (( كتـاب تمـام سـو، پـهورځ د جمعې (24) د شوال المكرم (1142) هجري په قنـدهار كـېاو مولــف محمــد هوتــك هــم فــارغ البــال ســو الحمــدﷲ حمــداًكثيراً)) 

• و قلن در مومن د پ ه دې نظ ر دى چ ې د ش وال (24) د جمع ې ورځ نه ده، له همدې پورتني ټكي سـره پـه ارتبـاط كـې د ښـاغليقلندر مومند د يوې مركې يو ټكي ته ستاسو پام را اړوم. 
• قلن در مومن د ت ر وف ات ن ږدې درې كال ه وړان دې، ښ اغليحنيف خليل له ښاغلي قلنـدر مومنـد سـره يـوه مركـه كـړې وه، دامركه همغه مهال له پېښوره خپرېدونكې (وحدت) ورځپاڼه كـېچاپ شوې وه. په د ې مركـه كـې ښـاغلي حنيـف خليـل لـه ښـاغليمومند څخه پوښـتلي وو چـې ستاسـو د پيـدايش كـال كـوم دى؟هغ ه ورت ه پ ه ځ واب ك ې ويل ي وو ((... زم ا د پي دايش ك ال مات ه معلوم نه دى، ځكه چې هغه  وخت مور و پلار د پيـدايش كـال نـهليكه او كه چا ليكه هم نو په يوه كاغذ كې به يې ليكه بيـا بـه يـې د قرآن شريف په منځ كـې ايښـوده، نـو پـه دې وجـه زه تاسـو تـه دخپل پيدايش كال سم نه شم ښودلاى)) 

اوس دلته د خپل پيدايښت د كال په اړه دومـره بـې تفاوتـه اويا نا خبره دى، نو بيـا كـوم دلايـل او مهـم عوامـل وو چـې دى يـېدېته هڅوه چې درې درېنيم سوه كاله دمخه له نورو سره د ورځـواو ساعتونو حساب، هغه هم په خپله خوښه وكړي؟ پـر 1142هــ قكال د شوال (24) د جمعې ورځ وه او كه نـه وه؟ دا او دې تـه ورتـهپوښتنې سـړي تـه ددې لاره اواروي چـې پـه خپلـه د شـكاكانو پـرنظرونو او شكونو شك وكـړي او ووايـي چـې دا ډول شـكونه لـهسياسـي، كلتـوري سـياليو او شخصـي عقـدو څخـه راټوكېـدليدي او پـ ر واقعيـ ت ولاړ نـ ه دي. كـ ه د پټـ ې خزانـ ې د بهرنيـ و او كورني و مخ الفينو ټ ول نظرون ه راټ ول ك ړو ن و كې دى ش ي دېنتيج ې ت ه ورس ېږو چ ې دا ټ ول نظرون ه د سياس ي، كلت وري،ژبني و او ت اريخي ن اوړه غرض ونو او د ځين و ځانپ الو او ش هرت خوښــو ليكوالــو د شــهرت د غريــزې او شخصــي عقــدو يــو ګــډامتــزاج دى چــې علمــي معيارونــه نــه لــري او پــر پورتنيــو يــادوعواملو ولاړ دي او بس.  

بېرته شاته