کشمالی ګل
[20.Apr.2022 - 11:48]کشمالي ګل/ لیک: ضیاالدین همت مل
ګل دې په اوربل ایښی دی د کشمالو!
پښتو کې ورته کشمالی/ ببرۍ ،عربي کې ریحان او دري کې ورته نازبو وایې، خو دا ریحان نوم یې ډېر مشهور دی، ځکه زموږ ټولنه مذهبې ده او د ریحان نوم په همدې بڼه زموږ په مقدس کتاب کې یاد شوی:
(( وَالْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَالرَّیْحَانُ)) ۱۲ ایت، سوره رحمن
ژباړه : راز راز غلې دي، چې په هغو کې واښه هم وي او خوشبویه دانې هم.
د کشمالي ګلان په افغانستان کې ډېر کرل کېږي، په ۱۳۹۳ل کال کې (بي .بي. سي)راډیو یو راپور نشر کړی و، چې هلمندیان غواړي، نور د کوکنارو د کرکیلې پرځای د کشمالو کرکیله دود کړي، دوی له دولت غوښتي و، که پدې اړه ورسره مرسته وشي نو د کوکنارو ګل به په کشمالو بدل کړي.
روغتیا پالان وایې: کشمالي په ډېرو درملو کې استعمالیږي.
زراعت پوهان وایې: چې دا ګل تقریبا له ۲۵ تر ۴۵ سانتي مترو پورې لوړیږي، بیضوي شکله پاڼې لري او د باجرې غوندې وږي کوي. کشمالي تقریبا پنځه دېرش ډوله لري. د کشمالو په اړه داسې یوه افسانه هم شته:
(( نوشیروان یو عادل پاچا و او د هر چا عرض به یې اوریده، یوه ورځ دربار کې ناست و د خلکو شکایتونه یې اوریدلو چې یو غټ مار راغی خلک وویریدل، خو دې خلکو ته وویل، مه کوئ! چې راشي، کوم شکایت به لري. مار راغی د یوې څاه له غاړې نه راتاو شو، بیا څاه ته ښکته شو خلکو چې وکتل، یو لړم په یو مار نېښ خښ کړی و او هغه مار یې وژلی و. پاچا د خپلې نېزې سره لړم راوویست او سزا یې ورکړه. هغه غټ مار بېرته لاړ. کال تېر شو پاچا په خپل ځای کې ناست و. د خلکو شکایتونه یې اوریدل، چې بیا هغه غټ مار راغی او د خولې څخه يې څو تورې دانې وغورځولې او بېرته لاړ. پاچا حکم وکړ، چې دا دانې وکرئ! څه وخت وروسته له هغې څخه کشمالي شنه شول. نوشیران پاچا زکام شو، د کشمالو د ګلانو په بویولو او خوړلو سره له دې رنځه ښه شو.))
دا افسانه به رښتیا نه وي، خو دا حقیقیت لري، چې کشمالي د ځینو ناروغیو په مخنیوي کې مهم رول لري.
ځینې یوناني طبیبان یې د اعصابو پیاوړتیا، سر درد ،ستوني درد، ټوخي، نس ناستي، وزن کمیدو، د مخ رټو، دانو او داسې نورو ناروغیو لپاره یې د اغیزناک درمل په توګه توصیه کوي.
ایرانیان د پیاز یا هوږې له خوراک وروسته د کشمالو څو پاڼې ژوي، تر څو یې د خولې بد بوي له منځه لاړه شي.
په دې اړه په پښتو کې يوه لنډۍ هم لرو:
(( یا دې په خوله کې کشمالي دي
+ یا دې د عطرو په چینه لامبلي دینه ))
یو شمېر مذهبي ایرانیان یې د امام صادق په قول د پیغمبرانو خوراک بولي. یو شمېر یوناني روغتیا پالان یې بیا د ستوني درد او د انسان په داخلي جوړښت کې د شته میکروبو د له منځه وړلو لپاره ګټور ښيي، خو امام کاظم یې بیا د تبر کلوز رنځ لپاره یو نایابه درمل توصیه کوي. زراعت پوهان او ویترنران یې بیا د ماشو او د یو شمېر نورو مضرو حشرو په له منځه وړلو کې ګټور ښودلي دي، ځکه خو پخوانيو خلکو د بامونو په سرونو د کشمالو کرلو لپاره ځانګړي ځایونه جوړ کړې و، عبدالعزیز شجاع وايي ، چې: ((کشمالي/کشمالۍ
کشمالي د پشه یي لغت کیشیک مالي اوښتی یا تغییر شوی شکل دی چې کشیک کرلو او مالي بلۍ یا د بام ژۍ/څنډې ته وایې. کشمالۍ تر ډیره په پشه یي میشتو سیمو کې د بام په څنډو کې کرل کیږي. ))
څو له ماشو او نورو حشراتو محفوظ وي، خو زموږ ولسي ادب يې په بل ډول انځوروي: (( کور يې په کلي کې معلوم دی + د بام په سر یې کشمالي کرلي دینه )) یو بل يې د یار نښه بولي او وايي:(( دايې په نښه د لالي کرلي + د بام په سر یې کشمالي کرلي ))
یو شمېر وګړي یې د معدې او یو شمېر یې د سرطان ناروغتیا د درمل په بڼه هم استعمالوي.
د هند خلک يې بیا د ويښتو تویيدو او د پخې د مخنیوي په پار په تیلو کې استعمالوي.
مصري جینکیو د خوب ځایونو کې به د کشمالو پاڼې شیندلې، خو د مالیزیا خلک یې بیا د مینې سیمبول بولي. کوم ځوان یا پیغلې به چې چاته د کشمالي ګلان ورکړل نو دا به د مینې د اظهارولو په مانا وه او بله دا، چې دوی به د مړو سره یو څه کشمالي په قبر کې ایښودل او ځینو به د قبرونو په غاړو کرل. د کشمالو ګلان د نارینه وو په پرتله د ښځینه وو ډېر خوښېږي او ویل کېږي، چې ځینو پیغلو به په اوربلونو کې اېښودل، ځکه یوه لنډۍ ده :
((په کشمالو کې ورته پټ شوم
نجلۍ اوربل کې کشمالي ږدي رابه شینه))
داسې ډېرې لنډۍ شته، کشمالي په بامونو کې به جینکیو کرل، لکه:
((جینکو نوی دود جاري کړ
د کشمالو باغچې په بام کې جوړوینه))
یا: ((د کشمالو به دې باغوان شم
چې هر سبا دې په وړیا دیدن کومه))
داسې ډېر شعرونه شته، چې دا ثابتوي، چې د جینکیو د کشمالو ګلان خوښېږي، خو په ترنم یې ووايئ، لکه :
کشمالي ګله ګله
کشمالي ګله ګله
تاله د چم جینکۍ لوبو له راځینه ګله
و کشمالی ګله
((په کشمالو کې ورته پټ شوم
نجلۍ د غواوو غوبنه ده را به شینه))
یا : په کشمالو کې ورته پټ شوم
نجلۍ هوښیاره کشمالو ته نه راځینه
مئین چې کله خپلې معشوقې ته د کشمالو په اړه وايي:
((د کشمالو منجیله وکړه
چې خوشبويې دې د منګي له بېخه ځینه))
خو کله چې سلام ورلیږي نو:
((په باغ کې سرې غوټۍ ته وایی
چې تاته تور کشمالي ډېر سلام کوینه))
کله چې د سیرت او صورت په اړه مثال وړاندې کېږي، نو بیا وايي :
((اول سیرت دویم صورت دی
ګل ریحان له رنګه تور بوی یې راځینه))
یا : ((د کشمالو تر څوکو توره
د بوی د زوره دې په جیب کې ګرځومه))
د کشمالیو کر زیات کړئ، خپلې بلۍ بېرته په کشمالیو ښکلي کړئ، چې ښکلي یې له ځانه سره بیا داسې تشبېه کړي:
((پورته بلۍ ته نظر وکړه
د کشمالو په څېر کږه ولاړه یمه))
خو کاروان په شعر کې کشمالي بل ډول انځوروي، د وران وطن انځور په کې انځوروي :
((چايې په غشو کشمالي وژلي
چا ترې بادونه د لالي وژلي))
یا :(( شول موتندي د کشمالیو کودي
دی شین اسمان ستا د خندا په شان شین))
نو په اخره کې دا سروکۍ په ترنم کې ووايئ :
((یه د کوچیانو میره په قدم ورو ورور
ګل دې په اوربل ايښی دی د کشمالو))
په کشمالو کې مې حلال کړه
د کوچیانو میره په قدم رو رو
ګل دې په اوربل ایښی دی
چې جنازه مې ښاپیری او چتوینه
د کوچیانو میره په قدم ورو ورو
ګل دې په اوربل ایښی دی د کشمالو))
ضياءالدين همت مل
Kashmali By:Ziaudin Hematmal